Met de GVSALM langs de limes 2016.

DE VOORLOPERS VAN DE EUROPESE GEDACHTE:
"WAT HEBBEN DE ROMEINEN OOIT VOOR ONS GEDAAN???" (*)

DE VOORLOPERS VAN DE EUROPESE GEDACHTE?

"WAT HEBBEN DE ROMEINEN OOIT VOOR ONS GEDAAN???" (*)

(*) "WHAT HAVE THE ROMANS EVER GIVEN IN RETURN? THE AQUEDUCT... SANITATION... ROADS... IRRIGATION... MEDICINE... EDUCATION... HEALTH... WINE... PUBLIC BATHS... SAFETY TO WALK THE STREETS AT NIGHT...

 AND... PEACE! " (citaat Monty Python's 'Life of Brain')

HOOFDTHEMA STUDIEREIS: '10 JAAR LIMES ALS UNESCO-WERELDERFGOED'

DE ARCHEOLOGISCHE RELICTEN AAN DE GRENZEN VAN HET ROMEINS IMPERIUM VAN NOORDZEE TOT DONAU GEVISUALISEERD

ARCHEOLOGISCHE EN MUSEOLOGISCHE REIS-OP-MAAT MET EEN GEVARIEERD PROGRAMMA EN VOLPENSION IN SOBERE MAAR GESELECTEERDE ***HOTELS OM DE KOSTPRIJS ZO DEMOCRATISCH MOGELIJK TE HOUDEN

5 DAGEN - ZATERDAG 30 APRIL TOT/MET WOENSDAG 4 MEI 2016

ZATERDAG 30 

ZATERDAG 30 APRIL

OPGELET: NIEUWE OPSTAPPLAATS! We vertrekken om 6:00 's morgens aan de Zwarte Doos (Stadsarchief), Kerkstraat te Gentbrugge (ruim parkeergelegenheid)

Een KOFFIEPAUZE met ONTBIJTBUFFET houden we tegenover het station van VOORBURG. Het opgegraven Romeinse Voorburg (Foro Hadriani) maakt deel uit van de Nederlandse Limes kandidatuur voor het UNESCO-Werelderfgoed - ooit de meest noordelijke 'stad' op het Europees vasteland ten tijde van keizer Hadrianus.

Gekoppeld aan Forum Hadriani is onze eerste halte LEIDEN met het RIJKSMUSEUM VOOR OUDHEDEN - één der belangrijkste archeologische musea van West-Europa (verbouwing 1996-2001). Daar wacht ons het VRIJ INLEIDEND BEZOEK aan de pas geopende tentoonstelling 'De Nederlandse kust in de Romeinse tijd', en aan de vorig jaar heringerichte en uitgebreide afdeling 'Nederland in de Romeinse tijd' waar we een volledig overzicht krijgen van de Limes in Nederland en de belangrijkste vondsten.

Van hieraf aan zullen we de 'LIMES' (zeg: 'LIEMES') volgen, de grens van Germania Inferior door Nederland en Duitsland, de noord- en oostgrens van het voormalige Romeinse rijk en bekijken hoe deze als UNESCO-Werelderfgoed is gevisualiseerd.

Het Nederlandse deel van de Limes staat op de Voorlopige Lijst om, net als het Duitse deel al is, in 2018 opgenomen te worden op de Werelderfgoed-lijst. Daar wordt druk aan gewerkt... In feite is het onderdeel van het grootste archeologische monument van Europa, lopend van Noord-Engeland tot de monding van de Donau in Roemenië. Sommige delen zijn al Werelderfgoed, zoals de beroemde Muur van Hadrianus in Engeland en de Limes-Strasse in Zuid-Duitsland, en genieten al grotere bekendheid.

De belangrijkste bekende locaties van de Nederlandse Limes zijn, naast Voorburg-Den Haag (Forum Hadriani) en Velsen (IJmuiden), de castella bij Katwijk (Brittenburg-Lugdunum Batavorum), Den Haag (Ockenburgh), Valkenburg (Praetorium Agrippinae), Leiden-Roomburg (Matilo), Fort Vechten (Fectio), Alphen a/d Rijn (Albanianae), Zwammerdam (Nigrum Pullum), het centrum van Woerden (Laurium), op het Domplein van Utrecht (Trajectum), aan de Hoge Woerd in de Meern (Fletione?), nabij Dorestad-Rijswijk, Maurik (Mannaricium), Arnhem-Meinerswijk (Castra Herculis), Nijmegen (Ulpia Noviomagus en castellum Hunerberg), Cuyck (Ceuclum), Herwen (Carvium)...

We rijden oostwaarts voorbij aan Alphen-aan-den-Rijn (waar sinds 1994 het bekende archeologisch themapark Archeon gevestigd is dat we met de GVSALM destijds al bezochten), en eveneens voorbij Woerden (bekend om de Romeinse rivierschepen die er werden opgegraven, en dus ook al op een eerdere studiereis op het programma stond) richting Utrecht (Trajectum) waar recent veel archeologisch pionierswerk is verricht rond het Unesco-werelderfgoed-Limes (o.a. een project onder het Domplein)...  

Even vóór UTRECHT bezoeken we wel de visualisatie van de Limes in de nieuwe wijk Veldhuizen-De Meern en de unieke site CASTELLUMPARK HOGE WOERD. Onze MIDDAGPAUZE houden we in het CastellumCafé naast de sinds vorig jaar geopende reconstructie van een Romeinse wachttoren op de Limes, en de spectaculaire evocatie in hedendaagse materialen van het castellum (waarin het originele ter plaatse opgegraven Romeins vrachtschip) - een tijdelijke, omkeerbare constructie om de nog op te graven archeologische resten van het castellum te beschermen.

In onze namiddaghalte NIJMEGEN mogen we tijdens een VRIJ BEZOEK de archeologische afdeling 'De Romeinen in Nederland' niet missen van het MUSEUM HET VALKHOF, ondergebracht in een fraaie hedendaagse museumarchitectuur uit 2006. Nijmegen en omgeving telt talrijke belangrijke archeologische vindplaatsen waarvan opgegraven unieke topstukken enkel hier te bezichtigen zijn.

Aansluitend wandelen we door het Valkhofpark (met de Karolingisch-Ottoonse kapel en de 12de-eeuwse Barbarossa-ruïne) naar de Waalkade langs enkele visualisaties uit het Romeins verleden van Nijmegen, en (zo de tijd het ons toelaat) beëindigen we deze etappe met enkele voorbeelden van het visualisatieproject 'Nijmeegse archeologie op straat' in de Waterwijk en (eventueel) bij de Ubbergseveldweg, de oude heirweg waarlangs de Romeinse castella lagen en waaruit Nijmegen is ontstaan... 

Even buiten Nijmegen steken we de Duitse grens over en begint het UNESCO- WERELDERFGOED VAN DE OPPERGERMAANSE LIMES. Rond het begin van onze tijdrekening (onder Julius Caesar en Augustus) vormde de Rijn (waarvan we het spectaculairste deel in de loop van de studiereis zullen kruisen) een gemakkelijk te verdedigen 'natte' grens van het Romeinse Rijk.

We laten Xanten (dat we al vroeger bezochten) links liggen en dringen diep door óver de Rijn en de Limes, ver in het toenmalige Germania Magna, naar een voorpost van het Romeinse Rijk HALTERN-AM-SEE waarvan de CASTELLUM-SITE MET MUSEUM morgen op het programma staat. Dit was één van de (mars)forten noodzakelijk geworden door de (mislukte) expansiecampagnes ten noorden en ten oosten van de Rijn (zelfs tot aan de Elbe) van de Romeinse veldheren (Drussus, Varus, Tiberius), campagnes die dramatisch een einde namen met de Varus-veldslag nabij Kalkriese (museum eveneens bezocht tijdens een vorige studiereis).

In MARL nabij HALTERN-AM-SEE wacht ons AVONDETEN en OVERNACHTING in een schilderachtig en rustig gelegen reconversie van een historische watermolen, het HOTEL ZUR LOEMÜHLE***... 

ZONDAG 1 MEI

Terwijl we er toch al in de buurt zijn, zou het onvergeeflijk zijn na het rijkelijk ONTBIJTBUFFET geen extra portie industrieel archeologie te gaan opdoen tijdens een wandeling in het spectaculaire INDUSTRIEEL ERFGOEDPARK HENRICHENBURG, deel van de UNESCO-Werelderfgoed-kandidatuur Industrieel Cultuurlandschap Ruhrgebied te WALTROP, een scheepslift ingehuldigd anno 1899 en nadien uitgebreid met een Jugendstil 'schachtsluis' uit 1909 - de Pruisische concurrenten van onze scheepsliften op het Canal du Centre (bezocht tijdens onze vorige studiereis).

Aansluitend gaat het terug naar HALTERN-AM-SEE voor een VRIJ BEZOEK aan het landschappelijk geïntegreerde WESTFAALS MUSEUM van het 'CASTELLUM NOVAESIUM' - ooit de belangrijkste Romeinse voorpost buiten de Nedergermaanse Limes. Hier wordt, na grootschalig archeologisch onderzoek, sinds 2010 het MUSEUMPARK 'ALISO' ontwikkeld. Na de recente uitbreiding van 2013 - de 1:1 archeologische reconstructie van de omwalling van het castellum - werd het tijd ook aan dit grootste Romeinse museum van Noordrijn-Westfalen een bezoek te brengen.

Daarna nemen we een grote sprong door het 'vijandige' Germania Magna naar het Midden-Rijnland voor de ontdekking van een zuidelijker gedeelte van de recent gevisualiseerde NEDERGERMAANSE-RAETISCHE LIMES - OFFICIEEL 'DEUTSCHE LIMESSTRASSE' genoemd.

Onze MIDDAGPAUZE houden we in KREFELD-BURG LINN na het bezoek aan het ROMEINS-FRANKISCHE ARCHEOLOGISCH MUSEUM met zijn archeologische vondsten uit het nabije ROMEINSE 'GELDUBA' (Gellep-Stratum). Tussen Castellum Asciburgium (Moers-Asberg) en Novaesium (Neuss) gelegen, is het samen met de Castra Vetera (nabij Colonia Trajana - Xanten) het grondigst onderzochte castellum aan de Rijn. Bij de opgravingen kwam aan het licht dat de Romeinse glasblaaskunst er aan de Franken werd doorgegeven, maar het belangrijk productiecentrum van Romeins gestempeld aardewerk (terra sigillata)  daarentegen verloren ging. Er is ook een rijk Romeins-Frankische grafveld ontdekt waar sindsdien meer dan 6500 graven werden onderzocht (tot op vandaag het best bewaard gebleven grafveld in zijn soort ten noorden van de Alpen met niet minder dan 6 vroeg-middeleeuwse vorstengraven). 

Dit castellum was in het begin van onze tijdrekening slagveld voor een episode van de beruchte 'Rivolta Batava' en vanaf 275 het toneel van de Frankische invallen, het begin van een expansie die zou uitgroeien tot het huidige Frankrijk...

Met inwendig versterkte mens gaat het verder zuidwaarts voorbij aan MARIA LAACH, de beroemde Benedictijnenabdij gesticht in de 11de eeuw aan het grootste kratermeer van het Eifel-natuurgebied (FOTOSTOP). De eerste abt Gilbert van Laach uit het Brabantse Affligem leidde de bouwwerken van de abdijkerk van het Rijn-Maas-type.

De vulkaan die aan de oorsprong ligt van het bedrieglijk lieflijke dubbele caldera-'maar' (meer) kwam ca. 13.000 jaar geleden tot uitbarsting met een kracht van 500 Hiroshima-bommen, 5x krachtiger dan deze van de Mount Saint Helens in 1980 (de grootste Pliniaanse vulkaanuitbarsting ooit op Europese bodem van het type 'Vesuvius' met pyroclastische aswolken meerdere tienduizenden meter hoog met sporen aangetroffen tot in Scandinavië). Vulkanische tufsteen werd in de grotere omgeving in steengroeven ontgonnen door de Romeinen voor hun bouw- en beeldhouwwerken (nog heden zijn er tientallen steengroeven in de buurt die tufsteen en bims ontginnen - gemalen voor toevoeging bij hydraulisch cement). Sommige vulkanologen vrezen nog steeds een uitbarsting van deze 'slapende' supervulkaan...

We laten ondertussen ook Romeins Keulen ('Colonia Agrippina') en Bonn ('Bonna') letterlijk links liggen, richting het Unesco-Werelderfgoed 'Romantische Rijn' die we in SANKT GOAR per veerpont kruisen in het zicht van de beroemde Lorelei-rots..

Halfweg tussen Bonn en Koblenz, waar de Rijn zelf als grens diende tussen het Romeinse 'Germania Inferior' en het vijandige 'Germania Magna', ging destijds de 'natte' Limes over in een meer oostwaarts gelegen versterkte grenswal.

In het Romeinse 'Caput Limitis' (het bruggenhoofd nabij Rheinbrohl aan de oever van de Rijn) begint de OPPERGERMAANSE LIMES die in Zuid-Duitsland overgaat in de RAETISCHE LIMES, een grenswal sinds 2005 UNESCO-Werelderfgoed en Europa's grootste archeologisch cultuurmonument: 550km lang, 900 wachttorens en 120 cohorten-castella (forten voor 500 tot 1000 ruiters). Een indrukwekkende realisatie noodzakelijk voor de verdediging van de scheepvaart van de Alpen tot de Noordzee op de toen al belangrijke levensader, en vooral van de belangrijke samenvloeiingen van de Opper-Rijn met de Moezel en met de bevaarbare benedenloop van de Main in de streek rond de handelscentra 'Nida', nu Heddernheim (een voorstad van 'Franconofurd'-Frankfurt) en vooral 'Mogontiacum' (Mainz) - na Trier en Keulen de derde belangrijkste Romeinse stad binnen de Limes.

In 2008 is, om het begin van de 'duurzame' Limes te situeren, in Rheinbrohl het belevenis- en reënacting complex 'Römerwelt' opgericht, naar onze bescheiden mening te toeristisch gemikt en onattractief door zijn weinig inspirerende reconstructies... Boven dit Romeinse 'educatief pretpark' - laagdrempelig meer op families en schoolgaande jeugd afgestemd - verkiezen we meer zuidwaarts in NASSAU-POHL de tot UNESCO-Werelderfgoed verklaarde wetenschappelijke replica van een limes-'mini'-fort, resultaat van lokaal archeologisch onderzoek. Deze nochtans volgens de recentste inzichten van het Limesonderzoek gerealiseerde reconstructie uit 2012 zal ons vreemd 'nieuw' voorkomen, maar toont de reële vormgeving van een klein hout-en-aarde fort en een wachttoren op de Limes.

Van Pohl af volgen we de 'Bundesstrassen' B260 en B275, die nog vandaag nagenoeg het verloop van de Limes volgen. De rit voert ons van nu af grotendeels door het mooiste deel van het NATUURPARK RIJN-TAUNUS: de beboste ondoordringbare heuvels waar de Romeinen het hard te verduren kregen veroverd gebied op de Germaanse stammen (o.a. de Chatten) te behouden. Deze verdediging gebeurde door een ketting van wachttorens en talrijke castella, waarvan de bekende SAALBURG die morgen op het programma staat, deel van uitmaakte.

We meanderen langs de Limes via de gereconstrueerde Romeinse wachttorens van Zugmantel en Idstein-Dasbach (FOTOSTOPS), en de eeuwenoude site castellum Heftrich-Alteburger Markt waar nog sinds de Romeinse periode de traditie van jaarmarkt voortleeft.

AVONDETEN en OVERNACHTING is voorzien in BAD SODEN AM TAUNUS in het KUURHOTEL-CONGRESCENTRUM RAMADA**** gelegen aan de rand van het beschermd historisch Engels landschapspark (1822) met oude kuurgebouwen (o.a. het Badhuis 1849, het pension Nassovia 1822 - waar komponist Felix Mendelssohn-Bartholdy verbleef en stierf, en talrijke kuurvilla's langs de hoofdas - de Königsteiner straat). Bad Soden (sode = zout - de zgn. "gradierwerke" zijn allang verdwenen) ontstond begin 18de eeuw als bescheiden kuuroord, internationaal bekend sinds het midden der 19de eeuw onder impuls van de hertogen van Nassau. Prominente 'stamgasten' waren, naast Mendelssohn, dichter Hoffmann von Fallersleben, de moeder van de Britse koningin Victoria van Sachsen-Coburg, Otto van Bismarck, Richard Wagner en Keizer Wilhelm I.

Ons hotel staat ter plaatse van het oude 'Kurhaus' (1849) en stelt in haar foyer één der grootste verzamelingen Meissner porselein tentoon buiten het bedrijf zelf (Meissen is oudste porseleinmanufactuur van Europa - bijna 2000 stuks o.a. van het sinds 1817 geproduceerde decor "groene wijnrank").

MAANDAG 2 MEI

Onze derde dag wandelen we, na een rijkelijk ONTBIJTBUFFET, 'traditiegetrouw' naar een Hundertwasserhuis - ditmaal hier in Bad Soden (ontworpen door Friedensreich Hundertwasser maar gerealiseerd 1990-1993 door zijn adept architect Peter Pelikan). Het oudste kuurhuis uit 1722 (aan het 'Quellenpark' met drinkpaviljoen 'Sodenia Tempel') is geîntegreerd in het Hundertwasserhuis.

Aansluitend bezoeken we na een korte busrit, zoals beloofd, opnieuw door het NATUURPARK HOGE TAUNUS, de SAALBURG. Een VRIJ BEZOEK aan dit oudste archeologisch themapark van Duitsland staat op ons programma om een idee te krijgen van de opbouw van een in duurzame materialen opgetrokken castellum.

Dit is het oudste sinds het einde van de 19de eeuw archeologisch grondig onderzochte van Duitsland. Het bezoek aan deze unieke site geeft ons een idee van de oorspronkelijke opbouw van een in duurzame materialen ge(re)construeerd castellum.

Vanop de Saalburg dalen we af naar de vallei van de Main voorbij aan HEDDERNHEIM-IN DER RÖMERSTADT waar in 1925-1930 ter plaatse van de Romeinse stad 'Nidae' het Modernistische 'Neue Frankfurt' n.o.v. urbanist-architect Ernst May volgens BAUHAUS principes is gebouwd. De Romeinse stad aan de Nidda-rivier, in de 19de eeuw het 'Duitse Pompeii' genoemd, bleef tot 1925 onaangeroerd maar is in de daaropvolgende 50 jaar echter volledig vernield door de uitbreiding van Frankfurt-Noordweststad.

Een zwarte periode voor de Duitse archeologie: enkel de straatnamen herinneren nog aan de verdwenen stad en toevalsvondsten kwamen in het Frankfurter stadsmuseum terecht... Deze modelstad was naast de Berlijnse woonwijken van Bruno Taut één der grootste realisaties van de Weimar-republiek. Binnen de in 2009 gerestaureerde Ernst-May-modelwoning uit 1927 bleef de beroemde 'Frankfurter' keuken van architecte Margarethe Schütte-Lihotzky bewaard, prototype uit 1926 van een moderne keuken ontwikkeld voor deze woonwijk met 1100 sociale woningen (eengezinswoningen en appartementen), model voor meer dan 10.000 standaard inbouwkeukens geplaatst tussen 1926 en 1930, nadien overal in Europa toegepast in de sociale woningbouw.

Over de grens van Beieren gaat het naar ASCHAFFENBURG voor het BEZOEK aan het merkwaardig POMPEJANUM - een 19de eeuws voorbeeld van 'archeologie'. Deze unieke evocatie van Romeinse villa hoog boven de Mainoever nabij het keurvorstelijk paleis - nabouw van de villa Castor & Pollux in Pompeï dat destijds werd opgegraven - gebouwd 1840-1848 in opdracht koning Ludwig I van Beieren - belangrijk zowel voor de villa als voor de tentoon gestelde verzameling Romeinse originelen uit het Landesmuseum van München - niet te missen unieke panoramische parkpromenade aan het renaissancepaleis, evocatie van een Romeinse lusttuin met uitzicht op de Main.

In OBERNBURG-AM-MAIN, beginpunt van de oude Main-Neckar-Limes parallel aan de oostelijker jongere Raetische Limes, is onze volgende etappe. Weinige stadjes -indien ontstaan uit een Romeins Limescastellum- hebben zo duidelijk de kamp- en vicusstructuur in hun stratenplan bewaard als dit voormalig 'Nemaninga' halfweg op de 'natte Limes'-sectie langs de Main. Hier splitsen we onze groep -net als de Limes- in twee voor een om beurten BEZOEK aan het kleine plaatselijke Romeins museum en de MIDDAGPAUZE in een nabij restaurant. Obernburg bezit één der belangrijkste kleine Limes-musea met zeldzame archeologische vondsten en Romeinse grootsculpturen.

We maken opnieuw een grote sprong zuidwaarts in de deelstaten Beieren en Baden-Wurttemberg, naar de 'RAETISCHE LIMES' waarvan het zuidelijke deel, een stenen muur in de volksmond 'Teufelsmauer' ('Duivelsmuur') genoemd, vergelijkbaar was met deze van Hadrianus in Engeland, maar vandaag grotendeels ontmanteld en overgroeid door bossen en dus (voorlopig) minder spectaculair.

Voor vandaag is OSTERBURKEN onze laatste halte ter kennismaking met de Romeinse aanwezigheid aan de Limes en in het grensgebied. Samen met dat van Aalen (dat morgen op het programma staat) is dit in 2013 vernieuwde museum met o.a. een beroemd Mythras-altaar (origineel in museum Aalen) het belangrijkste van Baden-Württemberg op de Unesco-werelderfgoed lijst.  Na het museumbezoek volgt (zo er tijd rest) een KORTE WANDELING naar de funderingen van het nabije dubbelcastellum in het stadspark en een FOTOSTOP aan de 'Archeoscope', een Limes-visualisatie bij de recent educatief gereconstrueerde stenen wachttoren.

Ons einddoel vandaag is de zuidelijkste 'etappe' op onze studiereis, AALEN-TREPPACH, voor TWEE OVERNACHTINGEN in het landelijk gelegen AALENER RÖMERHOTEL****, letterlijk pàl op de Limes die dwars door het hotel loopt, en waar het AVONDETEN op ons wacht... 

DINSDAG 3 MEI

Na een ons ONTBIJTBUFFET vertrekken we vanuit TREPPACH voor een GROTE RONDRIT langs de belangrijkste sites & musea op de 'Raetische Limes'

We starten in AALEN met het VRIJ BEZOEK aan het Limes-museum, één der belangrijkste themamusea en info-centra van de Duitse Limes-Unesco-Werelderfgoed, en het grootste aan de Romeinse cultuur gewijde museum van Zuid-Duitsland annex Limes-infocentrum Baden-württemberg, site van het destijds grootste ruiterij-castellum ten noorden van de Alpen, met in het archeologisch park de centrale 'Principia', de reconstructie van ruiterijbarakken, en resten van de 'porta praetoria' van het castellum naast de Johanneskapel gebouwd met Romeinse 'spolia' (herbruikte bouwstenen). 

In RAINAU maken we in het limes-archeologisch park Rainau-Buch kennis met de Caracalla-triomfboog van Dalkingen, de enige nog bewaarde belangrijke doorgang op de Limes ten noorden van de Alpen (in 2010 door glazen kubus beschermd). Tijdens archeologisch onderzoek van vicus en thermen van het nabije castellum Buch voorafgaand de aanleg van een stuwmeer en snelweg in één der waterputten de beroemde 'Bucher bronschat' ontdekt, de tot nu toe grootste van Baden-Württemberg, bestaande uit bronzen en ijzeren voorwerpen, tentoongesteld in het museum van Aalen dat we zojuist bezochten.

Over de grens met de deelstaat Beieren houden we een FOTOSTOP in RUFFENHOFEN bij het recent gebouwd infocentrum 'LIMESEUM', aan het castellum-schaalmodel 1:10 in het archeologisch park, vooraleer het verder oostwaarts gaat naar het romantische stadje WEISSENBURG-IN-BEIEREN.

Na de inwendige mens versterkt te hebben tijdens onze MIDDAGPAUZE in een typisch restaurant gelegen aan één der mooiste middeleeuwse Duitse stadspoorten, vervolgen we het programma met een KORTE WANDELING langs de gedeeltelijk gereconstrueerde resten van het Castellum Biriciana die we afronden met het VRIJ BEZOEK aan het grootste thermenmuseum van Zuid-Duitsland. Door vertraging van de bouw- en herinrichtingswerken, waarvoor de heropening aanvankelijk met ons bezoek samenviel, dan in herfst 2016, en uiteindelijk lente 2017, komt dus in extremis het voorziene bezoek aan het Romeinenmuseum van Weissenburg te vervallen.

We laveren ter vervanging daarvan uitgebreid door het Natuurpark Altmühl-Franken langsheen de resten van de 'Pfahl' of 'Duivelsmuur', de Raetische Limes op het grondgebied van de gemeentes BURGSALACH (FOTOSTOP visualisatie van de Limes aan het BARBARICUM 'burgus' fort van een uniek type elders enkel in Noord-Afrika aanwezig) en ERKENTSHOFEN (wachttoren-reconstructie), in een streek waar sinds de Romeinse periode marmer wordt gewonnen waarmee de stenen Limesmuur is gebouwd (rotsformaties Altmühltal van geologische oorsprong koraalriffen), en we eindigen nabij KIPFENBERG daar waar de Limes de schilderachtige Altmühlvallei kruist, nabij het onder keizers Trajanus en Hadrianus opgerichte castellum Böhming waarbinnen volgens de traditie bovenop het Romeins fanum een in oorsprong  Karolingische donjon annex kerk is gebouwd met castellum-spolia (FOTOSTOP).

Ons bezoek aan de Raetische Limes zou niet volledig zijn zonder af te stappen bij het unieke KELTEN-RÖMER-MUSEUM van MANCHING - DE 'KELTENSTAD' -  nabij de 'natte' Donau-Limes voor een VRIJ BEZOEK. Dit schitterende hedendaags museum uit 2006 is opgericht aan de rand van één van de grootste Keltische oppida van Europa, site ternauwernood ontsnapt aan vernieling voor de aanleg van een militair vliegveld. Het museum toont vondsten uit 100 jaar archeologisch onderzoek in deze Keltische stad omgeven door een ringwal van 8km lengte en geeft ons inzicht in het leven buiten het Romeinse rijk, ook al is het -ten onrechte- niet opgenomen als Limes-Unesco-Werelderfgoed. Het laat- Keltische Manching is de door het Duitse Archeologische Instituut de langst continu onderzochte site van Duitsland. Alhoewel tot op heden nauwelijks 10% van de totale oppervlakte is opgegraven, vormt Manching samen met Bibracte in Frankrijk het best onderzochte Keltische bodemmonument van het Europese vasteland. De nabije ontdekking van een Romeins castellum vormde de basis van dit 'dubbelmuseum'. Blikvanger zijn twee in een oude Donau-meander teruggevonden militaire schepen, en de evangelische Vredeskerk gebouwd 1958 volgens Romeinse metseltechnieken.

De terugweg naar ons hotel in TREPPACH voor het AVONDETEN voert ons uiteindelijk via een deel van de 'Via Danubia' en de bekende 'Romantische Strasse', van het middeleeuwse Donauwörth en Harburg naar dito NÖRDLINGEN, gelegen in het centrum van het GEOPARK RIES, de lokalisatie van één der best bewaarde getuigen ter wereld van de inslag van een meteoor met een geschatte diameter van 1,5km - de grootste meteoorkrater tot op heden ontdekt in Europa met een diameter van 25km (de befaamde Arizonakrater heeft 'slechts' een diameter van 10km). Een gebeurtenis van 14,5 miljoen jaar geleden, tezelfdertijd met een nabije tweede inslag van de Steinheim 'satelliet-meteoriet' met diameter van 'slechts' 150m en een krater ca. 4km... Zo tijd ons rest volgt eventueel nog een korte stop bij het Keltenpaviljoen aan de voet van het vroeg-Keltische oppidum op de getuigeheuvel Ipf nabij Böpfingen.

WOENSDAG 4 MEI

Van TREPPACH gaat het na ons ONTBIJT terug richting "Heimat", maar niet zonder de laatste sectie van de Opper-Germaanse grenswal parallel gevolgd te hebben om de Limes-lus te sluiten, voorbij aan het punt waar de houten Oppergermaanse Limes overgaat in de stenen Raetische Limes.

In STUTTGART staat een GELEIDE WANDELING in de niet te missen WEISSENHOF-SIEDLUNG op ons programma. Dit 'Nieuwe Bouwen' modelwijkje van de  'Werkbund'-tentoonstelling anno 1927 is wereldberoemd door de deelname van destijds bekendste Modernistische architecten van Europa: Mies van der Rohe, J.P. Oud, Le Corbusier, Walter Gropius, Max & Bruno Taut, Peter Behrens, Hans Sharoun e.a.

 Na een korte rit houden we in HOCHDORF A/D ENZ even halt voor een VRIJ BEZOEK aan het kleine maar niet-te-missen Keltenmuseum in een gedurfde hedendaagse architectuur gerealiseerd rond het archeologisch onderzoek van een tot 1978 onverstoorde Hallstatt-cultuur grafheuvel waarin een intacte rijke grafkamer van een Keltische vorst is aangetroffen en als hoogtepunt in het museum getrouw werd gereconstrueerd, net als in de nabijheid met de grafheuvel zelf met zijn diameter van 60m is gebeurd. Ook dit museum geeft ons, net als het Keltenmuseum van Manching dat we gisteren bezochten, een beeld van in de IJzertijd voorafgaand aan de Romeinse overheersing allesbehalve (volgens de Romeinen) 'primitieve' Keltische maatschappij.

Tot slot van onze 'queeste': wat werd door de Limes in de 'Pax Romana' verdedigd?

Eerst houden we halt in PFORZHEIM, een Romeinse stadstichting verder continue bewoond gebleven in de Frankische periode en de middeleeuwen (Pforz-Heim = Port(u)s-Heim) voor een VRIJ BEZOEK aan het in juni 2016 eindigende attractie ROME 312 AD 'ingeblikt' in een gazometer, geslaagd gerestaureerd industrieel erfgoed.

Hoe zag het antieke Rome eruit op het hoogtepunt van de Pax Romana? De 360° panorama-sensatie door kunstenaar Yadegar Asisi, bekend om zijn 'panometer-revivals' (Berlijn, Dresden, Leipzig), met daarbij de begeleidende tentoonstelling Leven in de tijd van keizer Constantijn de Grote, zal ons trachten te verbazen. Aansluitend volgt onze MIDDAGPAUZE in het GasometerBistro met 'Flammkuchen-Tarte Flambée', een origineel Pfalzer-Elsasser culinaire specialiteit.

Voor het tweede luik rijden we verder westwaarts om na een flinke rit door het NATUURPARK PFALZ  BLIESBRUCK-REINHEIM te bereiken, voor een VRIJ BEZOEK aan het recent ontwikkelde EUROPÄISCHES KULTURPARK/PARC ARCHÉOLOGIQUE EUROPÉEN het leven binnen de Limes tracht te visualiseren. In dit belangrijke archeologische site pal op de Frans-Duitse grens gebeurden de eerste opgravingen al tussen 1806 en 1879, in 1954 volgde de ontdekking van een Keltisch vorstinnengraf, 1977 zag het begin van een systematisch archeologisch onderzoek in de Romeinse 'vicus' met zijn ambachtelijk kwartier en thermen, en sinds 1987 loopt de opgraving van één der grootste Gallo-Romeinse 'villa rusticae' van Duitsland, in 1989 aanleiding tot de stichting van dit in 2013 bekroonde EUROPEES INTERREG PROJECT voor de bescherming van de vondsten met hedendaagse museumarchitectuur, naast continu archeologisch onderzoek. Ons bezoek wordt afgerond met het gebruikelijk AFSCHEIDSDINER in de gereconstrueerde Gallo-Romeinse taverne.

Daarna gaat het moe maar voldaan (?) via Letzeburg ofte Luxemburg terug naar Gentbrugge waar we rond middernacht terug aankomen (met korte pauze onderweg).